يونس، عبرت‏آموز صبر و بردبارى در دعوت

يونس از رسولان بزرگ خداست كه براى هدايت مردمان سرزمينى پر جمعيت مبعوث گرديد و با شيوه‏ هاى گوناگون آنها را به دستورهاى الهى و عقايد توحيد آشنا ساخت، اما آنها از در انكار و عنا د در آمدند و وى ايشان را به عذاب الهى وعده داد و نفرين كرد و توبه‏ شان را نپذيرفت. بدين سبب، قرآن مجيد پيامبر اسلام و ديگر مخاطبان خود را از تبعيت و پيروى يونس در اين خصوص نهى مى‏ كند (وَلا تَكُنْ كَصاحِبِ الحُوتِ؛(1) و همچون صاحب ماهى مباش). صرف نظر از اين موضوع نام يونس در آيات چهار بار ذكر شده و بارها از شخصيت او تمجيد شده است.

وَإِسْماعِيلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطاً وَكُلّاً فَضَّلْنا عَلَى العالَمِينَ؛(2)

و اسماعيل و اليسع و يونس و لوط را به ياد آر و جملگى را بر عالميان فضيلت بخشيديم.

وإِنَّ يُونُسَ لَمِنَ المُرْسَلِينَ؛(3)

و به راستى كه يونس از فرستادگان بود.

وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنادى‏ فِى الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلّا أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّى كُنْتُ مِنَ الظّالِمِينَ * فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَنَجَّيْناهُ مِنَ الغَمِّ وَكَذلِكَ نُنْجِى المُؤْمِنِينَ؛(4)

و ذوالنون را ياد كن كه خشمگين رفت و پنداشت كه ما هرگز بر او قدرتى نداريم. تا در دل تاريكى‏ ها ندا داد كه: معبودى جز تو نيست. منزهى تو. راستى كه من از ستمكاران بودم. پس دعاى او را برآورده كرديم و او را از اندوه رهانيديم و مؤمنان را چنين نجات‏ مى‏ هيم.

فَاجْتَباهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصّالِحِينَ؛(5)

پس خدايش او را برگزيد و او را از شايستگان قرار داد.

از جمله فضيلت‏هاى يونس همين است كه او شايستگى رسالت در ميان قوم ساكن سرزمين نينوا را داشته كه تعدادشان بنا به گفته قرآن بالغ بر صد هزار بوده است. اين عدد در آن دوران جمعيتى بسيار و قابل توجه را نشان مى‏ دهد.

يونس، عبرت‏آموز صبر و بردبارى در دعوت

از آن‏جا كه قرآن به صراحت مخاطبان خود را در شيوه دعوت از پيروى و تأسى به يونس باز داشته است، نمى ‏توان او را يكى از اسوه‏ هاى كامل قرآن در زمينه دعوت الهى شمرد. البته اين به مفهوم نفى ديگر ارزش‏ها و فضايل اين پيامبرالهى نيست، چنان‏كه نمونه‏ هايى از محاسن اخلاقى و عملى او را در پيش گفتيم. بر اين اساس هرچند وى اسوه استقامت و بردبارى در تبليغ نيست، اما داستان او درسى آشكار و عبرتى مؤثر و آموزنده براى مبلّغان مى‏باشد كه همواره شيوه‏ هاى تبليغ خود را بر صبر و شكيبايى استوار سازند و از خشم و غضب و اعراض در مسير دعوت بپرهيزند. ضمن آن كه فضايل ديگر او نيز قابل تأسى و اقتدااست.

مرحوم طبرسى در تفسير عبارت : وَلا تَكُنْ كَصاحِبِ الحُوتِ» مى گويد:

‏

يعنى در شتاب براى عذاب قوم مانند يونس مباش كه پيش از آن كه خدا وى را اجازه دهد از ميان قومش خارج شد. إذ نادى‏ و هو مَكظوم؛ و خدا را در دل ماهى خواند درحالى‏ كه از هر اقدامى عاجز بود.(6)

درباره اشتباه اصلى يونس ميان مفسران اختلاف نظرى وجود دارد، اما به‏ هر حال مسلم است كه خطا يا ترك اولاى يونس يك اشتباه تبليغى بوده كه با خشم از مخاطبان خود روى گردانده است، در حالى كه در سيره انبيايى چون پيامبر اسلام و حضرت ابراهيم شاهد بوديم كه چگونه على‏رغم عناد و حق ناپذيرى مردم، بردبارى پيشه مى‏كردند و برخوردشان هماره با رحمت و عطوفت همراه بود.

صاحب تفسير فى ظلال القرآن مى ‏نويسد:

يونس در تبليغ خود صبر پيشه نكرد و سينه ‏اش تنگ گرديد و بار دعوت را به كنارى نهاد و با عصبانيت رفت. پس خدا وى را در گرفتا رى انداخت كه سختى دعوت نزد آن ناچيز بود و اگر توبه نمى ‏كرد نجات از آن برايش ميسّر نمى‏ شد. صاحبان دعوت‏هاى الهى همگى بايد به سلاح صبر و تحمل مجهز باشند و در مقابل ايذا و تكذيب مقاومت كنند و از تكرار و تجديد دعوت خسته نشوند، چرا كه راه دعوت را آسانى نيست و پذيرش دل‏ها به سختى ميسّر مى‏شود... غضب و خشم كمترين و آسان‏ترين كارى است كه داعى مى تواند انجام دهد، چرا كه جز در موارد اندك، پاسخ‏ ها منفى است.(7)

شيوه‏ هاى تبليغى اين پيامبر الهى

1. تبليغ پيگير و مستمر

يونس در ميان قومش ساليان درازى به دعوت و ارشاد پرداخت. اما اين دعوت تأثير آشكارى بر آنان ننهاد و ايشان بر كفر وشرك خود اصرار ورزيد ند. با عنايت به آيات زندگانى يونس در قرآن روشن مى‏گردد كه با وجود پافشارى قوم يونس بر كفر، دعوت سنجيده و پيام‏هاى الهى يونس سرانجام روزى آنها را از عذاب الهى نجات بخشيده است؛ وقتى نشانه‏هاى عذاب الهى ظاهر گشت قوم او ايمان آوردند و تا مدت قابل توجهى بر ايمان و عمل صالح و راه هدايت باقى ماندند:

فَلَوْلا كانَتْ قَرْيَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إِيمانُها إِلّا قَوْمَ يُونُسَ لَمّا آمَنُوا كَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الخِزْىِ فِى الْحَياةِ الدُّنْيا وَمَتَّعْناهُمْ إِلى‏ حِينٍ؛(8)

چرا هيچ شهرى نبود كه ايمان بياورد و ايمانش به حال آن سود بخشند؟ مگر قوم يونس كه وقتى در آخرين لحظه ايمان آوردند، عذاب رسوايى را در زندگى دنيا از آنان برطرف كرديم و تا چندى آنها را برخوردار ساختيم.

اين همه بيانگر آن است كه على ‏رغم اعراض يونس از قوم، دعوت او به‏ هر حال تأثيرى برجاى گذارده و باعث نجات قوم از عذاب شده است و اين نتيجه تبليغ مستمر و حساب شده وى بوده است.

روايت شده است شهرى كه او مأمور شد تا مردمش را ارشاد نمايد نينوا در سرزمين موصل بود و در روايتى آمده چون آن حضرت مبعوث به رسالت شد سى سال داشت و بنا به روايتى 28 ساله بود و مطابق حديث عياشى 33 سال در ميان آن مردم به كار ارشاد و تبليغ مأموريت الهى قيام نمود ولى در طول اين مدت جز دو نفر به نام روبيل و تنوخا به او ايمان نياورد.(9)

2. تسبيح و توسل

دومين وجه بارز شخصيت يونس اين است كه در هنگام سختى و امتحان و در زمان آسايش و راحت همواره تسبيح گوى ذات الهى بود و اين تسبيح و ثناى دائم، او را از زندان دريا نجات بخشيد؛

فَلَوْلا أَنَّهُ كانَ مِنَ المُسَبِّحِينَ * لَلَبِثَ فِى بَطْنِهِ إِلى‏ يَوْمِ يُبْعَثُونَ؛(10)

و اگر از تسبيح كنندگان نبود، تا روز قيامت در دل ماهى ماندگار بود.

فَنادى‏ فِى الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلّا أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّى كُنْتُ مِنَ الظّالِمِينَ؛(11)

پس در ميان تاريكى ‏ها ندا در داد كه جز تو معبودى نيست. منزهى تو. به راستى من از ستمكاران بودم.

منشأ اين راز و نياز و ذكر پيوسته خداوند، ايمانى بود كه در دل يونس موج مى ‏زد و حتى در سخت‏ترين شرايط منجى او مى‏شد. او كلمه‏ اى كه حاكى از عدم رضا به قضاى الهى باشد بر زبان نياورد و نعمت و عنايت الهى نيز در اين مسير ياور او بود؛

لَوْلا أَنْ تَدارَكَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالعَراءِ وَهُوَ مَذمُومٌ * فَاجْتَباهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصّالِحِينَ؛(12)

اگر لطفى از جانب پروردگارش تدارك حال او نمى‏ كرد قطعاً نكوهش شده بر زمين خشك انداخته مى‏ شد. پس پروردگارش وى را برگزيد و از شايستگانش گردانيد.

1 - قلم (68) آيه 48.

2 - انعام (6) آيه 86.

3 - صافّات (37) آيه 139.

4 - انبياء (21) آيات 87 - 88.

5 - قلم (68) آيه 50.

6 - طبرسى، مجمع البيان، ج 10، ص 341؛ محمدباقر مجلسى، بحارالأنوار، ج 4، ص 380.

7 - سيد قطب، فى ظلال القرآن، ج 4، ص 2394.

8 - يونس (10) آيه 98.

9 - سيدهاشم رسولى محلاتى، قصص الانبياء، ص 266.

10 - صافّات (37) آيات 143 - 144.