فروغ قرآن در نگاه امام چهارم عباس کوثرى سخنان امام سجاد عليه السلام درباره قرآن: چه خوش است صوت قرآن ز تو دلربا شنيدن به رخت نظاره کردن سخن خدا شنيدن قرآن نمونه کامل آميختگى اعجاز تکوين و تشريع است . کتابى است که بشريت توان آوردن همانندى براى آن نداشته و دستورات و جامعيت آن، هر انديشمند حکيم را به خضوع و ستايش وامي‏دارد . هر قدر انسانها از صفاى روحى و طهارت معنوى بهره‏مند باشند، مي‏توانند جلوه‏هايى از جمال دلربايش را شهود کنند همان‏سان که قرآن مي‏فرمايد: «لايمسه الا المطهرون‏» (1) از آنجا که خاندان عصمت و وحى برگزيدگانى هستند که طبق آيه «تطهير» در اوج پاکى و قداست قرار گرفته و از هر گونه پليدى بدورند، تمام جانشان مستغرق در قرآن مجيد شده و شايسته‏ترين انسانهايى مي‏باشند که تفسير روشن آيات الهى را فرا راه تشنگان حقيقت قرار مي‏دهند . يکى از اين منظومه نوراني، سجاد آل محمد زين العابدين عليه السلام است . در اين مقال، با نگاهى گذرا سخنان نوراني‏اش را درباره قرآن مي‏نگريم . بدان اميد که جرعه نوش معارف قرآنى با جام عترت باشيم . 1 - عظمت قرآن امام زين العابدين عليه السلام از رسول اکرم صلى الله عليه و آله نقل مي‏کند که فرمود: من اعطاه الله القرآن فراى ان احدا اعطى افضل مما اعطى فقد صغر عظيما و عظم صغيرا; شخصى را که خداوند به او دانش قرآنى عطا نموده اگر تصورش اين باشد که کسى را بهتر از اين عطاى الهى داده‏اند، در حقيقت‏بزرگى را کوچک شمرده و کوچکى را بزرگ دانسته است . (2) 2 - ويژگي‏هاى قرآن در دعاى امام زين العابدين عليه السلام به هنگام ختم قرآن برخى از ويژگي‏هاى آن اين چنين بيان شده است . الف - نور هدايت قرآن کريم از خود با صفت «نور» ياد مي‏کند و مي‏فرمايد: «و انزلنا اليکم نورا مبينا» (3) اما اين نورانيت‏براى چه فردى است؟ امام عليه السلام مي‏فرمايد: «و جعلته نورا نهتدى من ظلم الضلالة والجهالة باتباعه; بار خدايا! قرآن را نور و روشنايى گردانيدى که با پيروى از تعاليم آن از تاريکي‏هاى گمراهى و نادانى رهايى يابيم .» (4) در رابطه با جاودانگى نور قرآن مي‏فرمايد: «ونور هدى لايطفا عن الشاهدين برهانه; و آن را نور هدايتى قرار دادى که برهان و دليل آن از شاهدان و گواهان خاموش نمي‏شود .» (5) ب - درمان دردها قرآن مي‏فرمايد: «وننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمة للمؤمنين‏» ; «ما فروفرستاديم از قرآن آنچه را که براى مؤمنان شفا و رحمت است .» (6) اما اينکه در چه زمان و براى چه فرد؟ امام زين العابدين عليه السلام در دعاى خويش اين‏گونه بيان مي‏دارد: «و شفاء لمن انصت‏بفهم التصديق الى استماعه; قرآن شفا و درمان است‏براى کسى که فهميدن آن را از روى تصديق و باور خواسته و براى شنيدنش خاموش گشته است .» (7) ج - ترازوى عدالت قرآن مجيد مي‏فرمايد: «اى کسانى که ايمان آورده‏ايد! براى خدا قيام کنيد، و از روى عدالت گواهى دهيد . دشمنى با جمعيتي، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند . عدالت ورزيد که به پرهيزکارى نزديک‏تر است و از «معصيت‏» خدا بپرهيزيد که خداوند از آنچه انجام مي‏دهيد، با خبر است .» (8) و خطاب به پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله مي‏فرمايد: «بگو به هر کتابى که خدا نازل کرده، ايمان آورده‏ام و مامورم در ميان شما عدالت کنم .» (9) و عدالت را مبناى تشکيل خانواده دانسته و مي‏فرمايد: «فان خفتم الا تعدلوا فواحدة‏» (10) و نيز مبناى روابط اقتصادى قلمداد شده و مي‏فرمايد: «و اوفوا الکيل و الميزان بالقسط‏» ; «و حق پيمانه و وزن را به عدالت ادا کنيد .» (11) و همچنين حل منازعات را بر اساس عدالت‏خواستار شده است و مي‏فرمايد: «فاصلحوا بينهما بالعدل و اقسطوا ان الله يحب المقسطين‏» ; «در ميان آن دو به عدالت صلح برقرار سازيد و عدالت پيشه کنيد که خداوند عدالت پيشگان را دوست دارد .» (12) اما اينکه چه معيار و ملاک و قانونى مي‏توان براى به دست آوردن عدالت معين نمود؟ امام زين العابدين عليه السلام مي‏فرمايد: «و ميزان عدل لايحيف عن الحق لسانه; قرآن ترازوى عدالت است که زبانه‏اش از حق و درستى برنمي‏گردد .» (13) 3 - تلاوت زيبا در حديثى از پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله آمده است که فرمود: «لکل شي‏ء حلية و حيلة القرآن الصوت الحسن; براى هرچيز زينت و زيورى است و زينت قرآن، صداى نيکو است .» (14) امام صادق عليه السلام در تفسيرى از «ترتيل‏» مي‏فرمايد: «آن است که در آن درنگ کنى و صداى خويش را زيبا سازى .» (15) در اين جهت امام زين العابدين عليه السلام نيز اسوه است . نوفلى مي‏گويد: نزد امام موسى بن جعفر عليه السلام از صدا و صوت ياد نمودم; حضرت فرمود: به هنگام قرائت قرآن توسط على بن الحسين عليه السلام چه بسا فردى از آن جا عبور مي‏کرد و از صداى خوش او مدهوش مي‏گشت و اگر امام از حسن واقعى آن چيزى را آشکار مي‏نمود، مردم تحمل و تاب زيبايى آن را نداشتند . نوفلى مي‏گويد: به آن حضرت گفتم: مگر پيامبر صلى الله عليه و آله با مردم نماز نمي‏گزارد و صداى خويش را به هنگام تلاوت قرآن بلند نمي‏کرد؟ حضرت فرمود: پيامبر صلى الله عليه و آله به قدر توان مردم با اقتدا کنندگان خود برخورد مي‏کرد . (16) احمد ار بگشايد آن پر جليل تا ابد مدهوش ماند جبرئيل در حديثى ديگر امام صادق عليه السلام مي‏فرمايد: «کان على ابن الحسين صلوات الله عليه احسن الناس صوتا بالقرآن و کان السقاؤون يمرون فيقفون ببابه يسمعون قرائته و کان ابو جعفر عليه السلام احسن الناس صوتا; على بن الحسين عليه السلام خوش صداترين افراد در خواندن قرآن بود . افراد سقا همواره به هنگام عبور، بر در خانه‏اش مي‏ايستادند و به قرائت او گوش مي‏دادند . و ابوجعفر (امام باقر عليه السلام) نيز نيکوترين صدا را در خواندن قرآن داشت .» (17) 4 - مقدار تلاوت قرآن پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله در اولين آياتى که بر وى نازل شد، مامور قرائت آيات الهى شد و در دستور ديگري، خداوند به پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله و مؤمنان مي‏فرمايد: «فاقرءوا ما تيسر من القرآن‏» ; «آنچه براى شما ميسر است، قرآن بخوانيد .» زهرى مي‏گويد: از امام زين العابدين عليه السلام پرسيدم: کدام عمل با فضيلت‏تر است؟ حضرت فرمود: وارد شونده‏اى که دوباره حرکت مي‏کند . پرسيدم: وارد شونده حرکت کننده؟! فرمود: شروع قرآن و ختم آن، با قرائت اول آن و پايان رسيدن آن دوباره شروع کند (همانند مسافرى که با رسيدن به يک محل در بين راه دوباره از آن جا حرکت مي‏کند و به مسير خود ادامه مي‏دهد). (18) 5 - انس با قرآن زهرى مي‏گويد: امام على بن الحسين عليه السلام مي‏فرمود: «لومات من بين المشرق و المغرب لما استوحشت‏بعد ان يکون القرآن معي; اگر تمام افرادى که بين مشرق و مغرب هستند، بميرند، چون قرآن با من است; هراس و وحشتى به دل راه نخواهم داد .» (19) 6 - قرآن و مردمان آخر الزمان از امام سجاد عليه السلام در باره توحيد سؤال شد، فرمود: «خداوند مي‏دانست که در آخرالزمان مردمانى مي‏آيند که زياد انديشه مي‏کنند; بدين جهت، خداوند سوره توحيد و آيات سوره حديد تا «عليم بذات الصدور» را نازل نمود . پس هرکس خارج از اين محدوده را قصد کند، هلاک خواهد گشت .» (20) 7 - تفکر در قرآن زهرى مي‏گويد: شنيدم از امام على بن الحسين عليه السلام که مي‏فرمود: «آيات القرآن خزائن فکلما فتحت‏خزانة ينبغى لک ان تنظر ما فيها; آيات قرآن گنجينه‏اى نهفته است پس هر زمان که در گنجينه گشوده شود، شايسته است که به آنچه در آن است، نظر کنى .» (21) 8 - تفسير حروف مقطعه بيست و نه سوره از قرآن کريم با «حروف مقطعه‏» آغاز شده است . مفسران معانى گوناگونى براى آن ذکر کرده‏اند; يکى از تفسيرهاى مهم آن، اين است که: قرآن کريم از نمونه همين حروفى است که در اختيار همگان قرار گرفته است; اگر توانايى داريد، بسان آن را ابداع کنيد! امام زين العابدين عليه السلام مي‏فرمايد: «قريش و يهود به قرآن نسبت ناروا دادند و گفتند: قرآن، سحر است . آن را خودش ساخته و به خدا نسبت داده است . خداوند به آنها اعلام فرمود: «الم ...» ; يعنى اى محمد! کتابى که به تو فرو فرستاديم، از همين حروف مقطعه «الف - لام - ميم‏» است که به لغت و همان حروف الفباى شما مي‏باشد . [به آنها بگو:] اگر در ادعاى خود راستگو هستيد، همانند آن را بياوريد .» (22) 9 - ويژگي‏هاى اولياء الله قرآن کريم مي‏فرمايد: «الا ان اولياء الله لا خوف عليهم و لا هم يحزنون‏» ; «بدانيد که اولياء خدا نه هراسى دارند و نه غمگين مي‏شوند .» (23) اينکه اولياءالله داراى چه ويژگي‏هايى هستند؟ در حديثى از امام سجاد عليه السلام بيان شده است . عياشى مي‏نويسد: امام باقر عليه السلام فرمود: «در کتاب على بن الحسين عليه السلام چنين يافتيم که اولياء الله نه ترسى دارند و نه غم و اندوهى زيرا واجب الهى را انجام داده و سنت رسول اکرم صلى الله عليه و آله را گرفته‏اند . از آنچه خداوند حرام نموده، پرهيز کرده و در زندگى زودگذر دنيا نسبت‏به زينت‏هاى آن زهد را پيشه ساخته‏اند و به آنچه در نزد خداست، رغبت نموده و در تلاش براى روزى پاکيزه بوده‏اند و قصد فخر فروشى و زياده‏طلبى ندارند و پس از آن براى انجام حقوق واجب خود انفاق کرده‏اند . اينان‏اند که خداوند در درآمدهايشان برکت قرارداده و بر آنچه براى آخرت خويش پيش فرستاده‏اند، ثواب داده مي‏شوند .» (24) 10 - رزمندگان واقعى در مسير مکه، عباد بصرى با امام زين العابدين عليه السلام ملاقات مي‏کند; به اعتراض مي‏گويد: جهاد و سختي‏هاى آن را رها کردى و به سوى حج و راحتى آن رو آوردي؟ سپس آيه شريفه «ان الله اشترى من المؤمنين انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة‏» را قرائت کرد . حضرت فرمود: ادامه آيه را بخوان! عباد بصرى آيه بعد را قرائت کرد: «التائبون العابدون السائحون الراکعون الساجدون الآمرون بالمعروف و الناهون عن المنکر و الحافظون لحدود الله و بشر المؤمنين‏» (25) ; «توبه کنندگان، عبادت گران، ستايش‏گران، سياحت کنندگان، رکوع کنندگان، سجده آوران، آمران به معروف، نهى کنندگان از منکر و حافظان حدود (ومرزهاي) الهى و بشارت ده به (اين چنين) مؤمنان .» آنگاه حضرت فرمود: هنگامى که افرادى با اين اوصاف بيابم، جهاد با آنان با فضيلت‏تر از حج است . (26) 11 - معناى زهد عده‏اى تصور مي‏کنند که «زهد» دورى از اجتماع و پشت کردن به زندگى و زيبايي‏هاى آن است . قرآن کريم مي‏فرمايد: «من حرم زينة الله التى اخرج لعباده و الطيبات من الرزق‏» ; «بگو چه کسى زينتهاى الهى را که براى بندگان خود آفريده و روزيهاى پاکيزه را حرام کرده است؟!» (27) و نيز در قالب دعا به انسانها مي‏آموزد که از خداوند خير دنيا و آخرت را بخواهند: «ربنا آتنا فى الدنيا حسنة و فى الاخرة حسنة‏» (28) در اين زمينه، امام سجاد عليه السلام مي‏فرمايد: «الا و ان الزهد فى آية من کتاب الله لکيلا تاسوا على ما فاتکم و لاتفرحوا بما آتيکم; آگاه باشيد که زهد در اين آيه از قرآن است که مي‏فرمايد: اين به خاطر آن است که براى آنچه از دست داده‏ايد، تاسف نخوريد و به آنچه به شما داده است، دلبسته و شادمان نباشيد .» (29) چنان‏که در نهج البلاغه نيز مي‏خوانيم که مي‏فرمايد: زهد بين دو کلمه از قرآن است که خداوند فرموده: «لکيلا تاسوا ...» ; هر کس که بر گذشته افسوس نخورد و به آينده مغرور و دلبسته نشود، زهد را به هر دو طرف خود گرفته است . (30) غلام همت آنم که زير چرخ کبود ز هر چه رنگ تعلق پذيرد، آزاد است مگر تعلق خاطر به ماه رخسارى که خاطر از همه غمها به مهر او شاد است 12 - عالم برزخ امام سجاد عليه السلام پس از تلاوت آيه کريمه «و من ورائهم برزخ الى يوم يبعثون‏» ; (31) «پشت‏سر آنها برزخى است تا روزى که برانگيخته شوند .» ، فرموده: «هو القبر و ان لهم فيها معيشة ضنکا و الله ان القبر لروضة من رياض الجنة او حفرة من حفر النار; برزخ، قبر است که در آن زندگى سختى دارند . به خدا قسم که قبر، باغى از باغهاى بهشت‏يا گودالى از گودالهاى آتش است . (32) درود و سلام و صلوات خدا بر زيباترين روح پرستنده، سجاد آل محمد صلى الله عليه و آله آن زمان که در خانه پرمهر ابى عبدالله الحسين عليه السلام متولد شد و آن هنگام که در کربلا شاهد سخت‏ترين مصيبتها (شهادت سيد الشهداء و ياران با وفايش) گشت و آن هنگام که با دلى غمگين و قلبى محزون به سوى ديار حق شتافت و قبرستان بقيع را با وجود خويش عطرى ديگر بخشيد! پي‏نوشت‏ها: 1 . واقعه/79 . 2 . اصول کافي، ج 2، ص 605، باب فضل حامل القرآن، ح 7 . 3 . نساء/174 . 4 و 5 . صحيفه سجاديه، دعاى 42 . 6 . اسراء/82 . 7 . صحيفه سجاديه، دعاى 42 . 8 . مائده/8 . 9 . شوري/15 . 10 . نساء/4 . 11 . انعام/152 . 12 . حجرات/9 . 13 . صحيفه سجاديه، دعاى 42 . 14 . اصول کافي، ج 2، ص 615، باب ترتيل القرآن بالصوت الحسن، ح 9 . 15 . تفسير صافي، ج 1، ص 45، مقدمه يازدهم . 16 . اصول کافي، ج 2، ص 615، ح 4 . 17 . همان، ح 11 . 18 . همان، باب فضل حامل القرآن، ح 7 . 19 . همان، باب فضل القرآن، ح 13 . 20 . تفسير صافي، ج 2، ص 866 . 21 . اصول کافي، ج 2، ص 609، باب فى قرائته، ح 2 . 22 . تفسير برهان، ج 1، ص 54 . 23 . يونس/62 . 24 . تفسير صافي، ج 2، ص 757 . 25 . توبه/111 و 112 . 26 . تفسير صافي، ج 1، ص 734، ذيل آيه 111 سوره توبه . 27 . اعراب/32 . 28 . بقره/201 . 29 و 30 . تفسير صافي، ج 2، ص 665، ذيل آيه 23 سوره حديد . 31 . مؤمنون/100 . 32 . تفسير صافي، ج 2، ص 149 . منبع :کوثر ، بهار 1382، شماره 57