شيوه تفسيرى معتزله
شيوه تفسيرى معتزله
نادعلى عاشورى تلوكى
چكيده
مكتب
اعتزالى با كنارهگيرى واصلبنعطا (131- 80 ق) از مجلس درس حسنبصرى (ت 110ق) پا
گرفت و دوره رونق آن در زمان خلافت مامون، معتصم و واثق بود . اساس عقايد آنان را
رجحان عقل بر نقل تشكيل مىداد؛ به همين روى در تفسير قرآن هر آيهاى را كه با عقل
اعتزالى آنان مخالفت داشت، تاويل مىكردند . گرايش آنان به مجاز واستعاره، مباحث
لغوى و قرائات شاذ هم در همين راستا بود . يكى از مهمترين آثار تفسيرى معتزله،
"تنزيهالقرآن" عبدالجبار است . در آن به رفع شبهه و ابهام از آيات قرآن
پرداخته شده است . در اين مقاله مباحث فوق به تفصيل آمده است .
كليد
واژهها: روش تفسيرى، معتزله، تنزيهالقرآن، واصلبن عطا، حسنبصرى .
1) مقدمه
پيامبر
اكرم (ص) همزمان با دريافت اولين آيات قرآن كريم، وظيفه ديگرى را كه عبارت از
ابلاغ اين آخرين وحىنامه الهى بود، بر عهده داشت . به تصريح قرآن، پيامبر صلى
الله عليه و آله وسلم موظف بود آن چه را كه بر وى وحى مىشود، براى مردم
"تبيين" و تفسير كند . آيه و انزلنا اليك الذكر لتبين للناس ما نزل
اليهم (1) [نحل 44] ناظر به همين حقيقت است . بر اين اساس پيامبر صلى الله عليه و
آله وسلم ماموريت داشت موارد نياز جامعه اسلامى را شناسايى كرده، به شرح و تفسير
آيات قرآن بپردازد و اگر صحابه ايشان در فهم آيهاى به مشكل بر مىخوردند و يا
پرسشى داشتند، به حضرت مراجعه و ابهام و اشكال خويش را برطرف مىساختند .
مجموع
آن چه را كه نبى مكرم اسلام صلى الله عليه و آله وسلم در شرح و توضيح آيات در
موارد متعدد بيان فرمود، در حاديثحضرت موجود بود و صحابه آن را نقل مىكردند . به
تدريج كه تفسير به صورت علمى مستقل در آمد، اين روايات هم از درون احاديث پيامبر
صلى الله عليه و آله وسلم بيرون آورده شد و به صورت كتبى مستقل به نام تفاسير جاى
گرفت . البته تعداد اين احاديث از چندصد حديث فراتر نمىرود [1]. بگذريم از اين كه
در بين همين تعداد هم چه بسا روايات جعلى و ساختگى فراوانى يافت مىشود و يا
اجتهادات شخصى صحابه و تابعان، بعضا به عنوان روايات تفسيرى پيامبر صلى الله عليه
و آله وسلم نقل شدهاند . پس از عصر صحابه و پيدايش مكاتب و فرقههاى مختلف مذهبى،
هر دستهاى براى تاييد پايههاى عقيدتى خويش به قرآن روى مىآورد و آيات اين كتاب
عزيز را بر مبناى اصول مكتب خويش تفسير مىكرد . اين عامل سبب گرديد كه مكاتب مختلف
تفسيرى در تفسير قرآن راه يابد .
در
دوره صحابه و حتى تابعان محور تفسير، روايات و منقولات پيامبر صلى الله عليه و آله
وسلم بود و اساس و بنيان تفسير نقلى يا تفسير به ماثور، در اين دوره پايهريزى شد
. رواج اين شيوه تفسيرى ناشى از دو عامل اساسى بود: نخست اين كه جامعه نوپاى
اسلامى هنوز به كمال عقلى خويش نرسيده و نقلگرايى ويژگى بارز آن دوران بوده است؛
ديگر اين كه روايات منع تفسير به راى، دستاويز مناسبى براى برخى گروهها بود كه
راه هر گونه اظهارنظر و عقلگرايى در تفسير را به كلى مسدود سازند . از اين رو
تفسير عقلى و اجتهادى در آن دوره يا به چشم نمىخورد و يا بسيار اندك و نادر است .
اما
بديهى است جامعهاى كه كتاب آسمانىاش دلايل و براهينى در اثبات حق يا رد باطل
عرضه مىدارد و با صراحت تمام مردم را به تدبر و تامل در آيات مقدس و نورانى قرآن
فرا مىخواند، هرگز نمىتواند بدون توجه به اين امور و صرفا بر پايه پارهاى
روايات تفسيرى، فهم خود از قرآن را كامل بداند [2] ؛ بدين سبب، تفسير نقلى يگانه
راه فهم قرآن تلقى نشد و با پيدايش مذاهب مختلف كلامى و فقهى، به تدريج زمينههاى
تفسير عقلى هم فراهم آمد .
2) آغاز پيدايش معتزله
يكى
از مهمترين فرقههايى كه بر مبناى عقلگرايى پا به عرصه ظهور نهاد، فرقه معتزله
بود . اين فرقه به وسيله واصل بن عطا (131- 80 ق) يكى از شاگردان حسن بصرى پديد
آمد و به دليل پيوند و ارتباطى كه در دوران خلافت مامون با دستگاه حاكم برقرار
كرد، توانست قدرت بلامنازعى بيابد و مكتب اعتزال را رسميتبخشيده، تفاسيرى با تكيه
بر مبانى و عقايد اين مكتب پديد آورد .
گويند:
روزى واصلبنعطا در محضر درس استادش نشسته بود كه سخن از اختلاف خوارج و مرجئه
درباره كفر و ايمان مرتكب كبيره به ميان آمد . پيش از آن كه استاد سخنى بگويد،
واصل گفت: به عقيده من اهل كبائر فاسق هستند نه كافر [3]. پس از اين سخن از جمعيت
جدا شد و به تبليغ عقيده و مرام خويش پرداخت . عمروبن عبيد، شاگرد و برادر زنش نيز
به او ملحق شد . اين جا بود كه حسن بصرى گفت: اعتزل عنا ، يعنى واصل از ما جدا شد
و بنا به نقلى ديگر گفت: اعتزلا عنا ، يعنى واصل و عمرو از ما جدا شدند و قول
ديگرى اختيار كردند [4]. بر اين اساس طرفداران واصلبن عطا به معتزله معروف شدند .
معتزله
در دوره بنىاميه با دستگاه خلافت رابطه خوبى نداشت . در آغاز حكومتبنىعباس
بيشتر حالتبىطرفى به خود گرفت . در دوره مامون كه به ظاهر اهل فضل و دانش بود
مورد توجه قرار گرفت؛ به گونهاى كه خليفه خود را معتزلى و طرفدار مكتب اعتزال
معرفى كرد . پس از مامون نيز معتصم و واثق هر دو شيوه وى را پيش گرفتند و معتزله
توانستبا حمايت دستگاه خلافت عقايد خويش را ترويج كند .
اهل
حديثيا اهل سنت - كه در نقطه مقابل معتزله قرار داشتند - به شدت طرفدار اين عقيده
بودند كه كلام خداوند همانند ذات الهى قديم و غيرمخلوق است . اما معتزله به شدت
مروج اين باور بود كه كلام خداوند مخلوق و حادث است و كسى كه معتقد باشد قرآن قديم
است كافر است . مامون و دو خليفه بعد از او، يعنى معتصم و واثق، به حمايت از عقيده
معتزله دستور دادند مخالفان شكنجه شده، به زندان افكنده شوند [5]. اما وقتى
نوبتبه متوكل رسيد، وى بر ضد معتزله گرايش پيدا كرد و به قلع و قمع آنها اقدام
كرد . به گونهاى كه "معتزله پس از دوره محنت كمر راست نكرد و ميدان براى
هميشه به دست مخالفانشان افتاد . در عين حال برخى شخصيتهاى بارزى در دورههاى ضعف
آنها ظهور كردهاند؛ از قبيل ابوالقاسم بلخى معروف به كعبى (ت237ق)، ابوعلى جبايى
(ت303ق)، ابوالقاسم جبايى، پسر ابوعلى جبايى، قاضى عبدالجبار معتزلى (ت 415 ق)،
ابوالحسن خياط، صاحببنعباد، زمخشرى و ابوجعفر اسكافى [6].
3) برخى از عقايد معتزله
ذيلا
برخى از مبانى اعتقادى اين مكتب را كه تا حدودى با اين مقال در ارتباط استبه
اجمال بر مىشمريم:
1-
افعال خداوند معلل به اغراض بوده، بر اساس حكمت و مصلحت انجام مىپذيرد؛ 2-
رؤيتخداوند در دنيا و آخرت محال است؛ 3- توحيد و عدل از باورهاى اولى و اصلى
معتزله به شمار مىآيد؛ 4- كلام خداوند مخلوق و حادث است و قديمبودن منحصر به ذات
اقدس الهى است؛ 5- تكليفمالايطاق محال است؛ 6- مؤمن قادر بر كفر است، چنان كه
كافر قادر بر ايمان است؛ 7- مغفرت بدون توبه امكانپذير نيست؛ 8- فاسق نه مؤمن است
و نهكافر، بلكه در منزلتى بينالمنزلتين است؛ 9- قرآن با عقل قابل تفسير است؛ 10-
در تعارض عقل و نقل، عقل مقدماست .
همانگونه
كه ملاحظه مىشود يكى از مهمترين اصول پذيرفته شده اين مكتب، دخالت عقل در نقل،
به ويژه در فهم و تفسير قرآن است .
4) آغاز پيدايش راى در تفسير
گرچه
برخى عقيده دارند راهيابى عقل و راى در تفسير به عصر معتزله بر مىگردد، لكن به
نظر مىرسد قضاوت صحيح در اين مورد آن است كه بگوييم دخالت دادن عقل و انديشه در
فهم قرآن ريشه در خود قرآن دارد و اين آخرين وحى نامه الهى، بارها مسلمانان را به
تدبر در آيات نورانىاش فرا خوانده است . چنان كه مثلا در سوره محمد صلى الله عليه
و آله وسلم فرمود: افلا يتدبرون القران ام على قلوب اقفالها (2) [آيه 24] و در
سوره زخرف فرمود: انا جعلناه قرآنا عربيا لعلكم تعقلون (3) [آيه 3].
بنابراين
تعقل در قرآن را كه اساس تفسير عقلى و اجتهادى است، بايد در خود قرآن جستجو كرد؛
اما به هر حال به نظر مىرسد تفسير عقلى در اواسط خلافتحكام اموى با پيدايش
تدريجى فرقههاى مختلف مذهبى پايهريزى شد . در اين دوران متكلمان درباره مسايلى
نظير قضا و قدر يا جبر و اختيار سخن گفته، هر يك براى تاييد مبانى اعتقادى خويش به
قرآن مراجعه و استشهاد مىكردند . در دوره بنىعباس كه معتزله نفوذ سياسى و قدرت
حكومتى بدست آورد، دخالت عقل در تمامى ابعاد معارف دينى، از جمله تفسير قرآن به فراوانى
رواج يافت .
5) ويژگيهاى تفسيرى معتزله
به
نظر مىرسد مهمترين ويژگيهاى تفسير معتزله را به اجمال مىتوان اينگونه برشمرد:
1- 5) عقلگرايى افراطى
همانگونه
كه پيش از اين اشاره شد، يكى از اصول عقايد معتزله حاكميت عقل بر همه تعاليم دين،
از جمله تفسير است . معتزله با تكيه بر اين اصل و براى ابطال دلايل مخالفان، آيات
قرآن را به گونهاى تفسير مىكردند كه با اصول مكتب و مرام خويش سازگار باشد .
البته ترديدى نيست كه جوهره معارف دين و حقايق قرآن، عقلانيت و تكيه بر منطق و
استدلال است . آن چه معتزله را از ساير مذاهب اسلامى، از جمله شيعه، متمايز
مىسازد، گرايش افراطى آنان به توجيهات عقلى است . گرچه شايد عامل عمده اين تمايل
افراطى، همانگونه كه شهيد مطهرى مىنويسد، دفاع از اسلام در مقابل دهرىها،
مانوىها، صابئان، يهود و نصارى باشد [7] ؛ ولى اين هرگز نمىتواند توجيه كننده
اظهارنظرهاى ناصواب و تفسيرهاى خلاف واقع اين جماعتباشد .
مثلا
معتزله وجود جن را كه به تصريح آيات و روايات وجودى واقعى دارد، نه تمثيلى و
تشبيهى، انكار مىكنند و برخى مانند زمخشرى هم كه كمى معتدلتر سخن مىگويد و وجود
جن را به كلى منتفى نمىداند، تاثير آن را نپذيرفته، به توجيه و تاويل آيات و
احاديث صحيح در اينباره مىپردازد .
همچنين
در برابر كرامات اولياءالله و سحر و تاثير آن موضع انكارآميزى اتخاذ مىكردند و با
اين بهانه كه عقل نمىتواند آن را اثبات كند، به توجيه متكلفانه آيات و روايات روى
مىآوردند . به اعتقاد آنان تفسير صحيح قرآن ايجاب مىكند كه با تكيه بر عقل
افسانهها و خرافات را از حقايق دين بزداييم؛ اما در اين مسير دچار انحراف شدند و
برخى واقعيات و مسلمات را انكار كردند كه باعثخشم عامه شد [8].
2- 5) گرايش به مجاز و استعاره
يكى
ديگر از وجوه تمايز تفسير معتزله گرايش به مجاز و استعاره و تشبيه است . در هر
آيهاى كه با اصول عقايدشان مطابق نبوده، از معناى ظاهرى عدول كرده، به مجاز و
تمثيل روى آوردهاند . بىترديد استعاره، مجاز، كنايه، تشبيه و ساير صنايع بديعى
در قرآن به بهترين شكلى بكار رفته است؛ ولى اين هرگز روا نمىسازد كه هر جا در فهم
آيهاى در مانده، تفسير آن مشكل بود، از معناى ظاهرى دست كشيده، آيات را بر معانى
مجازىشان حمل كنيم؛ زيرا اصل اولى در تفسير، حملالفاظ بر معناى ظاهرى متبادر به
ذهن است . معناى مجازى در جايى است كه قرينهاى در ميان باشد يا حمل معنا بر ظاهر
موجب قول به تشبيه يا تجسيم درباره خداوند شود؛ بنابرين آن چه در ذيل آيه و اذ اخذ
ربك من بنىآدم من ظهورهم ذريتهم (4) [اعراف 172] بيان كرده و آن را به دليل
استبعاد عقلى، بر مجاز و استعاره حمل كردند، سخنى به گزاف گفتند؛ زيرا اخذ ذريه از
ظهور بنىآدم به وضع و شيوهاى كه بر ما پوشيده است، در حيطه قدرت خداوند است و
استبعاد عقلى در آن بىجاست . هزاران استبعاد عقلى در طول تاريخ در پيش روى بشر
بوده است كه علم و كشف و اختراع مستبعد بودن آنها را باطل ساخته است [9].
3- 5) توجه به مباحث لغوى
شك
نيست كه يكى از مهمترين بخشهاى تفسير مباحث مربوط به الفاظ و واژگان آيات است .
اهتمام به اين بخش در حد نياز نه تنها مخل به برداشت درست قرآن نيست، بلكه ضرورت
توجه به آن به حدى واضح و آشكار است كه جاى درنگ و تامل ندارد . دليل بارز اين
ادعا آن است كه در هيچ دورهاى از تاريخ تفسير، از اولين روزهاى نزول وحى تاكنون
هيچ يك از تفاسير موجود از مباحث لغوى خالى نبوده است . اما آنچه باعث تمايز
تفسير معتزله از ديگر تفاسير شده اين است كه آنان اهميت فوقالعادهاى به بحثهاى
لغوى از خود نشان دادهاند . البته اگر در جايى، معناى لغتى با عقايد آنان
ناسازگار بوده است، به راحتى از آن صرفنظر كرده يا آن را با برداشتهاى اعتقادى
خويش توجيه كردهاند؛ چنانكه مثلا "ابوعلى جبايى" براى فرار از معنى
"جعل" در آيه و كذلك جعلنا لكل نبى عدوا من المجرمين (5) [فرقان 13]
جعل را به معناى "بين" گرفته و معنى آيه را چنين گمان كرده است: و كذلك
ان الله سبحانه بين لكل نبى عدوه حتى ياخذمنه حذره (6) [10].
[قيامت
23- 22] و آيه علىالارائك ينظرون (8) [مطففين 23] درباره رؤيتيا عدم
رؤيتخداوند به توجيهات لغوى پرداختند و از اين رهگذر سعى كردند ديدگاه خود را
مبنى بر عدم رؤيت مطلق خداوند اثبات كنند . به عقيده آنان مراد از نظر كردن در
آيات مذكور رجاء به رحمت و مغفرت الهى و اميد به نعمت و كرامتخداوند است [11].
4- 5) استناد به قرائات شاذ
هر
چند بسيارى از علماى شيعه و سنى جواز استناد به قرائات سبعه - حتى در نماز - را
جايز دانسته، بر آن ادعاى اجماع كردهاند؛ اما نبايد ترديد داشت كه قرائت همانند
روايت است و از هر قارى كه باشد، بايد با نقل صحيح از پيامبر صلى الله عليه و آله
وسلم يا ائمه معصومين عليهم السلام ثابتشده باشد [12]. بنابراين استناد به قرائات
شاذى كه مورد تاييد پيشوايان دين نباشد، نه تنها باعثبطلان نماز مىشود، بلكه
استناد به آن در تفسير قرآن نيز جايز نيست . ولى معتزله گاهى براى نصرت عقايد
خويش، قرائت مشهور را رها كرده، به قرائتشاذى تمسك جستهاند . چنانكه در آيه
وكلم الله موسى تكليما (9) [نساء 164] براى تنزيه خداوند الله را به فتح خواندند
تا تكلم به موسى برگردد [13].
همچنين
واژه "غلف" را در آيه و قالوا قلوبنا غلف بل لعنهم الله بكفرهم (10)
زمخشرى مانعى نمىبيند كه آن را به جاى سكون لام يعنى "غلف"، به ضمه لام
يعنى "غلف" جمع غلاف قرائت كند [14]. اگر واژه مذكور بر طبق قرائت مشهور
يعنى به سكون لام باشد با مذهب و عقيده معتزله سازگارى ندارد؛ زيرا معنا چنين
مىشود كه خداوند دلهاى يهوديان را به گونهاى آفريده است كه نمىتوانند اسلام را
بپذيرند و اين عامل اصلى ضلالت و عدم راهيابىشان است . براى پرهيز از چنين
معنايى، آن را به ضمه لام قرائت مىكنند تا به معناى غلاف و ظرف باشد . يعنى يهود
مىگويد: دلهاى ما ظرفهايى است كه علومى در آن جاى دارد و ما به داشتن اين دانشها
و معارف، از پذيرش دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم بىنياز هستيم [15].
6) برخى از آثار تفسير معتزله
تفاسير
و كتب فراوانى را معتزله تاليف كردند؛ اما بسيارى از آنها به مرور زمان از بين رفت
. از بزرگان اين فرقه كه در تفسير كتابى تاليف كردهاند، مىتوان از ابوبكر
عبدالرحمانبن كيساناصم (ت 240 ق) و ابراهيمبناسماعيل بنعلية نام برد [16].
همچنينبايدازمحمدبنعبدالوهاببنسلاممشهوربهابوعلىجبايى
(تسال303ق) نام برد كه يكى از شيوخ برجسته اين مكتب و آشنا به فلسفه و كلام بوده
است [17]. از ديگر عالمان برجسته معتزله ابوالقاسم عبداللهبناحمد بلخى حنفى
معروف به كعبى معتزلى (ت 319 ق) است . حاجى خليفه درباره وى مىنويسد: او تفسيرى
بزرگ در 12 مجلد داشت [18]. پسر ابوعلى جبايى، يعنى ابوهاشم عبدالسلام (ت 321 ق)
نيز در تفسير صاحب تاليف بوده و سيوطى مدعى است كه جزيى از آن را مشاهده كرده است
[19] ؛ هر چند امروزه چيزى از آن در اختيار ما نيست .
همچنين
ابومسلم محمدبن بحراصفهانى (ت 322 ق) تفسيرى به نام جامعالتاويل لمحكم التنزيل
نگاشته بود كه در چهارده جلد، و به عقيده برخى در بيست جلد تدوين يافته بود [20].
ظاهرا اين تفسير همان است كه برخى اقوال آن را امام فخر رازى در تفسير كبير خود
ياد كرده است . اين تفسير گرچه به تمامى به دست ما نرسيده است؛ اما برخى معاصران
نظير ذهبى ادعا مىكند كه جزئى از آن را در كتابخانه الازهر مشاهده كرده است [21].
به علاوه بايد از علىبنعيسى رمانى، يكى از شيوخ معتزله (ت 384 ق) نام برد كه
صاحب تفسيرى بوده است؛ ولى متاسفانه چيزى از اين تفسير به دست ما نرسيده است [22].
در
خاتمه بايد از دو كتاب مهم كه هر دو موجود است و به عنوان منابع بسيار ارزشمندى در
شناخت آراء و عقايد معتزله به شمار مىرود، ياد كرد:
الف
- تنزيهالقرانعنالمطاعن، تاليفقاضىعبدالجباربناحمدهمدانى (ت415ق) ؛
ب
- الكشاف عنحقائق التنزيل و عيون الاقاويل فىوجوه التاويل، تاليف ابوالقاسم
جارالله محمودبنعمر زمخشرى خوارزمى (ت 538 ق).
1- 6) نگاهى به "تنزيه القران"
اين
كتاب تاليف قاضىالقضاة ابوالحسن عبدالجباربناحمد بنخليل همدانى معتزلى اسدآبادى
از علماى برجسته معتزله است كه علاوه بر تفسير در علم كلام نيز يد طولايى داشت و
كتابهايى نظير المبسوط، المحيط و الخلاف و الوفاق را در اين علم تاليف كرد .
وى
در مقدمه كتاب "تنزيهالقران" بر اين نكته اصرار مىورزد كه تنها راه
بهرهگيرى از قرآن، تامل و تدبر در آيات است و بدون فهم معانى و مفاهيم قرآن امكان
دستيابى به عمق معارف دين ميسر نيست . او همچنين بر اين باور است كه بسيارى از
مردم به خاطر تمسك به متشابهات گمراه شدند . از اينرو لازم است كه محكمات را از
متشابهات جدا نمود تا زمينه گمراهى مردم فراهم نيايد . بر اين اساس او در كتاب
مذكور به تفسير تكتك آيات نپرداخته؛ بلكه آياتى را كه به عقيده وى نيازمند رفع
شبهه و ابهام از آن بوده، تفسير كرده است . ذيلا به نمونههايى از آن مىپردازيم:
الف
- درباره آيه "الحمدالله" در آغاز سوره حمد مىنويسد: اگر اين خبر از
سوى خداوند براى خودش باشد، براى ما فايدهاى نخواهد داشت و اگر ما را به حمد
دستور داده، بايد مىفرمود: قولوا الحمدالله . آنگاه پس از بيان توضيحاتى به اين
نتيجه مىرسد كه از آيه اياك نعبد و اياك نستعين مىتوان به اين حقيقت پى برد كه
چنين گفتارى شايسته بندگان است و همانگونه كه در اين آيه فعلى در تقدير است و بايد
گفته مىشد: قولوا اياك نعبد و اياك نستعين . در آيه قبل نيز چنين است و آيه در
واقع اين گونه است: قولوا الحمدالله .
ب
- درباره عبارت "لاريب فيه" در آغاز سوره بقره مىنويسد: در حالى كه
مىدانيم گروهى در قرآن ترديد دارند، چنين گفتارى چه سودى خواهد داشت ؟ زيرا اگر
مراد اين باشد كه اين كتاب نزد من يا شما "هيچ ترديدى در آن نيست" كه
فايدهاى ندارد و اگر ديگران مورد نظر باشند كه آنها ترديد دارند . آنگاه در پاسخ
مىگويد: مراد اين است كه اين كتاب حق است و سزاوار نيست كسى در آن ترديد كند .
چنانچه گاهى آدمى وقتى براى دشمن خود حقيقت را روشن ساخت، به او مىگويد: اين چون
خورشيد روشن استيا هيچكس در اين شكى ندارد . بنابراين "لاريبفيه" در
واقع اظهار شهادت خداوند بر صدق و حق بودن قرآن است و اين با ترديد گروهى منافات
ندارد .
ج
- ذيل آيه هفتم سوره بقره ختمالله على قلوبهم و على سمعهم و على ابصارهمغشاوة
(11) مىگويد: اگر اشكال شود كه خداوند به صراحت گروهى را از ايمان منع فرموده و
اين خلاف مكتب اعتزال است، در پاسخ گوييم: علماى معتزله به اين اشكال دو جواب
دادهاند . نخست اين كه مراد خداوند منع واقعى نيست، بلكه آيه از باب تشبيه است؛
يعنى حال آنان به حال كسانى تشبيه شده كه به خاطر علل و عواملى ايمان نمىآورند؛
نظير آيه انكلاتسمع الموتى (تو به مردگان نمىتوانى بشنوانى) در حالى كه آنها
زنده بودند . ديگر اين كه ختم نمودن و مهر نهادن، نشان از علامتگذارى بر دلهاى آنان
است تا فرشتگان به كفرشان پى ببرند و بر مذمت و نكوهش آنان يك زبان شوند .
د
- درباره افعال بندگان هم تحت تاثير عقايد اعتزالى خود بر اين باور است كه افعال
عباد مخلوق خود آنهاست؛ نه خداوند . چنانكه در ذيل آيه هفدهم سوره انفال و مارميت
اذ رميت ولكن الله رمى (12) مىنويسد: ممكن استبا توجه به اين آيه گفته شود،
خالق اصلى افعال بندگان خداوند است نه خود آنها . در پاسخ مىگوييم: بىترديد آن
كه در جنگ بدر تير انداخت، شخص پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم بود و خداوند صرفا
به اين جهت كه به وسيله تير آن حضرت دشمن را به هلاكت رساند، آن را به خود نسبت
داد و الا از خود آيه هم بر مىآيد كه تيرانداختن مربوط به پيامبر صلى الله عليه و
آله وسلم و مخلوق اراده آن حضرت است و خداوند را در اين زمينه دخالتى نيست [23].
پىنوشتها:
1)
و قرآن را بر تو نازل كرديم تا آنچه را بر مردم نازل شده، بيان كنى .
2)
آيا در قرآن تدبر نمىكنند يا بر دلهايشان قفلهايى است .
3)
ما آن را قرآنى عربى قرار داديم، باشد كه تعقل كنيد .
4)
و [به ياد آر] زمانى را كه پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذريهاشان را برگرفت .
5)و
اينچنين براى هر پيامبرى از ميان گناهكاران دشمنى قرار داديم .
6)
و اينچنين خداى سبحان براى هر پيامبرى دشمنش را آشكار ساخت تا از او برحذر باشد .
7)
چهرههايى در چنين روزى درخشانند و به سوى پروردگارشان مىنگرند .
8)
بر تختها مىنگرند .
9)
و خدا با موسى سخن گفت .
10)
و گفتند: دلهاى ما بسته است . بلكه به سبب كفرورزيشان خدا آنان را نفرين كرد .
11)
خدا بر دلها و گوششان مهر نهاد و بر ديدگانشان پردهاى است .
12)
آنگاه كه تير افكندى، تو تير نيافكندى، بلكه خدا تير افكند .
منابع
1)
ر . ك: طباطبائى، قرآن در اسلام 64 .
2)
ر . ك: روش علامه طباطبائى در تفسير الميزان 247 .
3)
ر . ك: سجادى، فرهنگ معارف اسلامى 4/286 .
4)
ر . ك: ذهبى، التفسير والمفسرون 1/368 و مطهرى، آشنايى با علوم اسلامى 160 .
5)
ر . ك: يعقوبى، تاريخ اليعقوبى 2/427 و 444 .
6)
ر . ك: مطهرى، پيشين 167 و تحقيقى در مسائل كلامى 15 .
7)
ر . ك: مطهرى، پيشين 168 .
8)
ر . ك: ذهبى، پيشين 1/385- 383 .
9)
ر . ك: دزفولى، شناخت قرآن 446 .
10)
ر . ك: همان 445 .
11)
ر . ك: ذهبى، پيشين 1/376 .
12)
ر . ك: خوئى، بيان در علوم و مسائل كلى قرآن، ترجمه 1/239 وفضلى، تاريخ قرائات
قرآن كريم، ترجمه دكتر سيد محمد باقر حجتى، ص 103 .
13)
دزفولى، پيشين 445 .
14)
زمخشرى، الكشاف 1/81 .
15)
ذهبى، پيشين 1/378 .
16)
نديم، الفهرست 51 .
17)
همان 50 و سيوطى، طبقات المفسرين 23 .
18)
حاجى خليفه، كشفالظنون 1/234 .
19)
سيوطى، پيشين 33 .
20)
نديم، پيشين و سيوطى، بغية الوعاة فى طبقات النحاة 23 .
21)
ذهبى، پيشين 1/378 .
22)
همان .
23)
ر . ك: زرقانى، مناهل العرفان 1/542 و ذهبى، پيشين 1/403- 391 .
منبع:صحيفه مبين ، بهار 1378 - شماره 18 ،
