يعقوب، اسوه صبر و گذشت | پایگاه تخصصی قرآن کریم

يعقوب، اسوه صبر و گذشت

يعقوب يا اسرائيل فرزند اسحاق و نوه ابراهيم است و نامش در قرآن شانزده بار ذكر شده است. <از وقايع دوران يعقوب، قرآن دو واقعه را ذكر مى‏كند؛ يكى آن كه هنگام مرگ از فرزندان خود پرسيد: بعد از من چه كسى را خواهيد پرستيد؟ گفتند: خداى تو و خداى پدرانت ابراهيم و اسماعيل و اسحاق را خواهيم پرستيد. واقعه ديگر، داستان يوسف است كه يعقوب از حوادثى كه بر يوسف مى‏گذرد رنج مى‏برد و در اندوه فراق او چشمانش به سپيدى مى‏ گرايد و بالأخره به وصال يوسف نايل مى‏گردد و شفا مى‏يابد.»(1)

بنابراين يعقوب از پيامبرانى است كه داستان دعوتشان به طور كامل در قرآن نيامده و تنها مواضعى از آن جهت درس آموزى و عبرت اندوزى مطرح گرديده است. اما ستايش يعقوب در قرآن در چند جا ذكر شده كه در پى مى ‏آيد:

وَاذكُرْ عِبادَنا إِبْراهِيمَ وَإِسْحقَ وَيَعْقُوبَ أُولِىَ الأَيْدِى وَالأَبْصارِ * إِنّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَةٍ ذِكْرَى الدّارِ * وَإِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ المُصْطَفَيْنَ الأَخْيارِ؛(2)

و بندگان ابراهيم و اسحاق و يعقوب را كه نيرومند و ديده ور بودند به يادآور. ما آنان را باموهبت ويژه‏اى كه يادآورى آن سراى بود خالص گردانيديم. و آنان در پيشگاه ما جداً از برگزيدگان نيكانند.

وَوَهَبْنا لَهُ إِسْحقَ وَيَعْقُوبَ كُلّاً هَدَيْنا؛(3)

و به او اسحاق و يعقوب را بخشيديم و همه را هدايت نموديم.

وَإِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِما عَلَّمْناهُ وَلكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لا يَعْلَمُونَ؛(4)

و او به بركت دانشى كه به او آموختيم داراى علم فراوان بود ولى بيشتر مردم نمى ‏دانند.

يعقوب، اسوه صبر و گذشت

براى يعقوب در طول زندگى مصيب ت‏ها و حوادث تلخى پيش آمد كه كمتر كسى ياراى تحمل آن را داشت و رأس آنها فراق چندين ساله‏(5) يوسف، عزيزترين فرزندش بود. با عنايت به اين‏كه وى بر اساس علم الهى از ارزش و منزلت والاى يوسف با خبر بود، از دست دادن يوسف برايش سخت گران آمد. يعقوب در اين مصيبت‏ها غرق بود، اما آنى از ذكر خدا و سپاس نعمت‏هاى او غافل نگشت و با توكل بر ذات حق تعالى شكيبايى ورزيد و به رحمت و فرج الهى اميدوار بود؛ ازاين‏رو چون خبر مرگ يوسف را به او دادند گفت: قالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمِيلٌ؛(6)

گفت: بلكه نفس شما كار بدى را پيش شما آراسته است پس اينك، صبرى نيكو مى كنم.

به علاوه، دربرابر فرزندان خطاكار و حسودش كه با سهل انگارى يا خيانت موجب اين مصيبت شده بودند عفو و گذشت و حتى آمرزش خواهى در پيش گرفته بود، كه اين از نهايت كرامت و بزرگوارى او حكايت مى‏كرد؛

قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّى إِنَّه هُوَ الغَفُورُ الرَّحِيمُ؛(7)

گفت: بزودى از پروردگارم براى شما آمرزش مى‏خواهم. به‏ درستى كه او آمرزنده مهربان است. شيوه‏ هاى تبليغى حضرت يعقوب(ع)

1. كار و تلاش توأم با انديشه

مطابق بيان قرآن،يعقوب نيز چون ساير پيامبران اهل تلاش و كوشش براى كسب معاش و خدمت به خلق خدا بود. اين خود مى‏تواند درسى آموزنده از جانب يك اسوه قرآنى و حاوى يك روش تبليغ غير مستقيم باشد؛

وَاذكُرْ عِبادَنا إِبْراهِيمَ وَإِسْحقَ وَيَعْقُوبَ أُولِىَ الأَيْدِى وَالأَبْصارِ؛(8)

و بندگان ما ابراهيم و اسحاق و يعقوب را به يادآور كه ايشان صاحبان قدرت و ديدگان بصير بودند. زمخشرى در تبيين <أُولى الأيدى و الأبصار» مى‏گويد:

منظور اين است كه اينها صاحبان اعمال و انديشه‏ ها هستند، گويى كسانى كه اعمال نيكو انجام نمى‏دهند و انديشه ‏هاى دينداران در تفكرشان نيست مانند افراد زمين گيرى هستند كه جوارحشان به هيچ كارى نيايد و مثل كسانى كه عقل خويش از كف داده و هيچ بينشى ندارند.(9)

2. ياد خداو قيامت

حضرت يعقوب در خوشى و ناخوشى همواره ياد خدا را بر زبان و در دل داشت. خداوند طى آيه‏ اى او و ابراهيم و اسحاق را به ويژگى ياد آورى عميق قيامت مى‏ستايد:

إنّا أخلَصْناهُم بِخالِصَةٍ ذِكْرَى الدّارِ؛(10)

ما ايشان را با موهبت ويژه‏اى كه ياد سراى ديگر بود، خالص گردانيديم.

و اينك نمونه ايى از ياد خدا در برخوردها و گفتارهاى يعقوب؛

- زمانى كه فرزندان خطا كارش، يوسف را به چاه انداخته و عذرهاى باطلى تراشيدند، گفت:

فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَاللَّهُ المُسْتَعانُ عَلى‏ ما تَصِفُونَ؛(11)

و اينك صبرى نيكو براى من بهتر است و خدا بر آنچه وصف مى‏كنيد، يارى ده است.

- و چون در يكى از سفرهاى فرزندانش به حضور عزيز مصر، برادر ديگر يعنى بنيامين را نيز از دست دادند و بازگشتند، يعقوب اميدوارانه گفت:

فَصَبْرٌ جَمِيلٌ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَأْتِيَنِى بِهِمْ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ العَلِيمُ الحَكِيمُ؛(12)

پس صبر من صبرى نيكوست، اميد كه خدا همه آنان را به سوى من باز آورد، كه او داناى حكيم است.

- و زمانى كه خواستند فرزند كوچك را از پدر ستانده و نزد عزيز مصر ببرند، گفته‏ بود:

فَاللَّهُ خَيْرٌ حافِظاً وَهُوَ أَرْحَمُ الرّاحِمِينَ؛(13)

پس خدا بهترين نگهبان است و اوست مهربان‏ترين مهربانان. - نيز وقتى كه فرزندان را در سفر پايانى به سوى عزيز فرستاد، آنها را به رحمت الهى اميد بسيار داد؛

يا بَنِىَّ اذهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلاتَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لايَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ‏اللَّهِ إِلّا القَوْمُ الكافِرُونَ؛(14)

اى پسران من، برويد و از يوسف و برادرش جست‏وجو كنيد و از رحمت خدا نوميد مباشيد، زيرا جز گروه كافران كسى از رحمت خدا نوميد نمى‏شود.

3. دعوت به اسلام

هرچند از دعوت عمومى يعقوب به توحيد در قرآن ذكرى به ميان نيامده، اما با توجه به‏ دعوت ويژه خانواده و نيز رسالت كلى انبيا مى‏توان گفت يعقوب داراى دعوت عام نيز بوده ‏است، اما ضرورتى براى ذكر آن در قرآن وجود نداشته است؛ قرآن پس از آن كه رويگردانى از آيين ابراهيم را دليل سفاهت و نادانى شمرده و دين او را همان اسلام معرفى مى‏كند، مى‏ فرمايد:

وَوَصّى‏ بِها إِبْراهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ يا بَنِىَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى‏ لَكُمُ الدِّينَ فَلاتَمُوتُنَّ إِلّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ؛(15)

و ابراهيم و يعقوب پسران خود را به همان آيين اسلام سفارش كردند و گفتند: اى‏پسران من خدا براى شما اين دين را برگزيد، پس نبايد جز مسلمان بميريد.

و چون هنگام رحلتش فرا مى‏رسد از فرزندان خود بر توحيد و يگانه ‏پرستى اعتراف مى‏گيرد:

أَمْ كُنْتُمْ شُهَداءَ إِذ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذ قالَ لِبَنِيهِ ما تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِى قالُوا نَعْبُدُ إِلهَكَ وَإِلهَ آبائِكَ إِبْراهِيمَ وَإِسْمعِيلَ وَإِسْحقَ إِلهاً واحِداً وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ؛(16)

آيا وقتى يعقوب را مرگ فرا رسيد حاضر بوديد؟ هنگامى كه به پسران خود گفت: پس از من چه را خواهيد پرستيد؟ گفتند: معبود تو و معبود پدرانت ابراهيم و اسماعيل و اسحاق، معبودى يگانه را مى‏پرستيم و دربرابر او تسليم هستيم.

4. دلسوزى براى همگان و آمرزش خواهى براى خطا كاران

با وجود دروغ‏ها و توطئه‏هاى برادران يوسف، وقتى ايشان پس از رسوايى اظهار ندامت كرده و از پدر طلب استغفار نمودند، نه تنها آنان را سرزنش نكرد، كه به درخواستشان عمل كرد و از خداوند برايشان آمرزش طلبيد؛

قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّى إِنَّه هُوَ الغَفُورُ الرَّحِيمُ؛(17)

گفت: به‏زودى براى شما از خدا استغفارخواهم كرد كه او آمرزنده و مهربان است.

گفته‏اند وى استغفار را تا سحر به تأخير انداخت و قول ديگر اين است كه طلب مغفرت براى پسران را تا شب جمعه كه هنگام استجابت دعاست، تأخير داد و گفته ‏اند اين بدان‏سبب بود تا معلوم شود آيا پشيمانى و توبه آنها صادقانه است يا نه و نيز روايت شده ‏است كه در طول بيست و چند سال هر شب جمعه براى ايشان طلب آمرزش و استغفار مى‏كرد.(18)

5-صبر وبردباری

چنانکه در اغاز بحث گفتیم استقامت و مصیبت یوسف بر مصیبت فراق یوسف به حدی بود که می توان او را اسوه صبر و بردباری دانست وقتی پيراهن دروغين يوسف را براى او آوردند گفت:

قالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمِيلٌ؛(19)

گفت: بلكه نفس شما كارى بد را براى شما آراسته است. اينكه صبرى نيكو براى من بهتراست.

و چون فرزند كوچك‏تر را نيز از دست داد، باز بر شكيبايى و صبر خويش اصرار فرمود:

فَصَبْرٌ جَمِيلٌ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَأْتِيَنِى بِهِمْ جَمِيعاً؛(20)

پس صبر من صبرى نيكوست، اميد كه خدا همه آنان را براى من باز آورد.

جمله ديگر او نيز نهايت صبر و شكيبايى درونى او را مى‏رساند؛ زمانى كه به او هشدار مى‏ دهند كه با اين همه اندوه و حزن ممكن است خود را تلف كنى، مى‏گويد:

قالَ إِنَّما أَشْكُوا بَثِّى وَحُزْنِى إِلَى اللَّهِ وَأَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ؛(21)

گفت: من شكايت غم و اندوه خود را پيش خدا مى‏برم و از عنايت خدا چيزى مى‏دانم كه شما نمى ‏د انيد.

6. بصيرت و آينده نگرى

يعقوب به تصريح قرآن داراى انديشه‏اى نافذ و ذهنى بصير بود (أُولِىَ الأَيْدِى وَالأَبْصارِ). نمونه اين بصيرت، تيز بينى و آينده نگرى را در سفارش يعقوب به يوسف شاهديم كه پس از روياى يوسف مبنى بر مشاهده سجده يازده ستاره و ماه و خورشيد در مقابل او صورت‏گرفت و او با توجه به روحيات برادران و حسادت ايشان بر يوسف، او را از باز گفتن رويا نهى كرد؛

قالَ يا بُنَىَّ لا تَقْصُصْ رُؤْياكَ عَلى‏ إِخْوَتِكَ فَيَكِيدُوا لَكَ كَيْداً؛(22)

اى پسرم، خواب خود را براى برادرانت حكايت نكن، مبادا عليه تو حيله‏ اى بسازند.

7. مهمان نوازى

در روايات،از مهمان نوازى يعقوب ذكر مختصرى به ميان آمده كه شيوه‏اى مؤثر در نفوذ عاطفى و جذب قلوب مخاطبان و زمينه ‏سازى براى القاى پيام‏ هاى الهى را نشان مى‏دهد؛ علامه مجلسى چنين روايت كرده است:

يعقوب يك منادى داشت كه هر صبح از كنار منزل او تا يك فرسنگى اعلام مى‏كرد: هركس خواهان طعام است به خانه يعقوب درآيد. و هنگام عصر نيز اعلام مى‏كرد، هركس غذاى شب مى‏خواهد به خانه يعقوب بيايد.(23)

8. خدمتگزارى مسجد

سنت ابراهيمى خدمت به بيت الله و عابدان، در سيره ساير پيامبران نيز مشهود است، يعقوب بنا بر روايات رسيده اقامت دائمى و خدمت در مسجد و خانه خدا را غنيمت مى‏شمرد؛ إنّ يعقوب(ع) كان يخدم بيت المقدس و كان أوّل مَن يدخل و آخر مَن يخرج و كان يسرج القناديل؛(24)

يعقوب، خادم بيت المقدس و مسجدالاقصى بود و همواره نخستين كسى بود كه وارد مسجد مى‏شد و واپسين فردى بود كه از آن‏جا خارج مى‏گشت و قنديل‏ ها و چراغ‏هاى آن را روشن مى‏نمود.

جدول مشخصات و عناصر شيوه‏ هاى تبليغ حضرت يعقوب(ع)

رديف شيوه‏ها محل اجرا نوع‏ بيان وسايل وابزارها زمينه‏ ها(عوامل موجبه ) هدف ميزان‏ پذيرش 1 كار و تلاش توأم با انديشه‏ مصر و كنعان عملى‏ عمل صالح، اِعمال بصيرت‏ تأثير تبليغى عمل اثبات هماهنگى فكر و عمل‏ خوب‏ 2 ياد خدا و قيامت‏ همه‏ جا گفتارى‏ يادآورى نعمت،دادن اميد و... ترويج عملى توحيد مصيبت هايى كه انسان را نااميد مى ‏كند خوب 3 دعوت به اسلام مصر و كنعان و بيت المقدس‏ گفتارى - عملى موعظه، سؤال‏ ‏شرك حاكم بر جامعه ترويج خداپرستى‏ ‏خوب 4 دلسوزى بر همگان و‏آمرزشخواهى براى خطاكاران مصر و كنعان و بيت المقدس‏ گفتارى ‏استغفار و تكرار آن‏‏ در مواقع مختلف خطاكارى انسان‏ها جذب دل‏ها به ايمان‏ خوب 5 صبر و بردبارى‏ مصر و كنعان‏‏ و بيت المقدس‏ عملى استقامت، اميد، شكوِه‏ به خدا نه به خلق‏ مصيبتهاى سخت‏ اثبات حقانيت ايمان‏ خوب 6 بصيرت و آينده ‏نگرى‏ مصر و كنعان‏‏ عملى - گفتارى‏ - حوادث گوناگون و غيرمترقبه‏ - خوب‏ 7 مهمان ‏نوازى‏ در هم ه‏جا عملى‏ بار عام و پذيرايى از مردم‏ - جذب قلوب مخاطبان‏ خوب‏ 8 خدمتگزارى مسجد بيت‏ المقدس عملى‏ تطهير، روشن‏ كردن قناديل و خدمات ديگر ارزش والاى خدمت به مسجد ‏گسترش روحيه‏ توحيد و عبادت‏ خوب

1 - خزائلى، اعلام قرآن، ص 118.

2 - ص (38) آيات 45 - 47.

3 - انعام (6) آيه 84.

4 - يوسف (12) آيه 68.

5 - در روايات بين هفده تا هشتاد سال نقل شده، ولى محمدباقر مجلسى در حياة القلوب بر اساس بعضى روايات، بيست‏سال را ارجح مى‏داند (حياة القلوب، ج 1، ص 195) 6 - يوسف (12) آيه 18.

7 - همان، آيه 98.

8 - ص (38) آيه 45.

9 - زمخشرى، الكشّاف، ج 4، ص 99.

10 - ص (38) آيه 46.

11- يوسف (12) آيه 18.

12 - همان، آيه 83.

13 - همان، آيه 64.

14 - همان، آيه 87.

15 - بقره (2) آيه 132.

16 - همان، آيه 133.

17 - يوسف (12) 98.

18 - زمخشرى، الكشّاف، ج 2، ص 504.