برخى از سوره ها باحروفى آغاز مى شود كه چون ناپيوسته قرائت مى شود، به حروف مقطعه نام گذارى شده است. تبيين اين حروف از آغاز تاريخ تفسيرتاكنون همواره توجه مفسران و قرآن پژوهان را به خود معطوف داشته و در تحليل آن دو راه پيموده اند:

1 - برخى اين حروف را راز و رمزى ميان خدا و رسول اكرم (ص) دانسته، از اين رو آن را غير قابل تفسيرمى دانند

2 - گروه ديگرى (كه بيشتر آنها مفسران و قرآن شناسان هستند) برآنند كه اين حروف مانند ساير آيات اگر چه معرفت كنه آن ميسور نيست، ليكن تفسير پذير است.(1)

ابتدا برخى از ويژگى هاى حروف مقطعه را ذكر مى كنيم، سپس به برداشت ها و تحليل هاى مفسرانى از حروف مقطعه مى پردازيم. برخى از ويژگى هاى حروف مقطعه عبارت است از :

1- حروف مقطعه از مختصات قرآن است و در ساير كتاب هاى آسمانى مانند تورات و انجيل سابقه ندارد.

2 - اين حروف اختصاص به سوره هاى مكى يا مدنى ندارد، زيرا در 27 سوره مكى و در دو سوره مدنى آمده است.

3 - حروف مقطعه اوايل سوره ها ، برخى يك حرفى است ، مانند : "ن" و "ق" و برخى دو حرفى مانند : "طس" ، "يس" ، "طه" و "حم" و برخى سه حرفي، مانند : "الم"، "الر" و "طسم" و برخى چهار حرفى مانند : "المص" و برخى پنج حرفى، مانند: "كهيعص" و "حم عسق".

4 - برخى از اين حروف اصلا تكرار نشده است، مانند "ن" و "ق" ؛ بعضى دوبار تكرار شده ، مانند "ص" كه در سوره "ص" به طور مستقل ذكر شده و در سوره اعراف جزو "المص" قرار گرفته ؛ برخى از آنها شش بار تكرار شده، مانند "الم" و بعضى از آنها هفت بار تكرار شده، مانند "حم" و آن سوره هاى هفتگانه به "حوا ميم سبعه" موسوم است.

5- حروف مقطعه پس از حذف مكررات آن ها چهارده حرف است.(2)

6 - در 29 سوره اى كه حروف مقطعه دارد، در آغاز يا متن آنها سخنى از وحي، نبوت و قرآن است و اين يك مطلب مشترك بين اين سوره ها مى باشد.

7 - بين حروف مقطعه هر سوره با محتواى آن سوره ارتباط خاصى است. بر اين اساس ، همه سوره هايى كه با حروف مقطعه همگون آغاز مى شود، در خطوط كلى مضامين نيز همگون است. اما اين كه حروف مقطعه بر چه معنا و مفهومى دلالت دارد، آرا و احتمال هاى گوناگون ابراز شده كه برخى از آنها عبارت است از : (3)

أ) حروف مقطعه از متشابهاتى است كه علم آن مخصوص خدا است و درك آن ميسور غير خدا نيست.

ب) حروف مقطعه هر سوره نام همان سوره است، چنان كه سوره هاى "يس" و "طه" و "ص" و "ق" هر كدام به نام حروف مقطعه خود نام گذارى شده اند.

پ) حروف مقطعه نام هاى قرآن كريم است.

ت) هر يك از حروف مقطعه، علامت اختصارى و اشاره به اسمى از حسناى الهى و برخى نيز رمز و اشاره به نام پيامبر اكرم (ص) است.

ث) حروف مقطعه اجزاى اسم اعظم الهى است و اگر به درستى و از روى بصيرت تركيب شود، اسم اعظم ظهور مى كند. اسم اعظم نامى است كه با آن مى توان در جهان هستي، تصرف كرد و انسان هاى عادى به معرفت آن دسترسى ندارند.

ج) حروف مقطعه سوگندهايى است كه خداوند ياد كرده بر اين كه قرآن، كلام و كتاب اوست. سر سوگند به اين حروف آن است كه حروف الفبا داراى شرافت و حرمت است. چ) اين حروف براساس حساب ابجد اشاراتى است به مدت بقاى اقوام و امت ها و اجل آنها و نعمت ها و بلاها ، چنان كه در روايات آمده است كه "المص" ناظر به انقراض دولت اموى است.

خ) حروف مقطعه براى مرز بندى بين سوره ها و نشانه انقضاى سوره قبلى و شروع سوره بعدى است. خ) اين حروف به منزله خلاصه و پيام اجمالى محتواى سوره است. (4)

د) حروف مقطعه مقدمه و كليد سوره ها است. ذ) سوره هاى داراى حروف مقطعه مشترك ، در مضامين و سياق نيز با يكديگر مشابه و متناسب است و اين تشابه ويژه ميان سوره هاى مزبور با ساير سوره ها وجود ندارد.

ر) حروف مقطعه رمز و سرى بين خدا و رسول اكرم (ص) است و مقصد از آن افهام ديگران نيست.

ز) خداوند مى خواهد بگويد كه قرآن از جنس همين حروف الفبا است كه روزمره با آن سر و كار داريد اما از آوردن مثل آن ناتوان هستيد و نمى توانيد مثل قرآن بياوريد، پس بفهميد كه اين كلام از ناحيه خداوند است. در بسيارى از سوره ها ، پس از حروف مقطعه ، آيه بعدى در مورد قرآن و نزول وحى است.

پى نوشت ها :

1 - آيت الله عبدالله جوادى آملي، تسنيم، ج2 ، ص 63 و.63

2 - همان ، ص 65 و 66.

3 - بهاءالدين خرمشاهي، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهي، ج1، ص 925.

4 - تسنيم، ج2، ص 80 تا 95، با تلخيص.