قرآن در نگاه امام صادق(ع)
روزى كه رسول خاتم(ص) دو وزنه سنگين و دو ميراث گرانبها (قرآنو عترت) را به مردم معرفى كرد و براى نجات از گمراهى، تمسك به<ثقلين» را توصيه فرمود، اهلبيت خويش را نيز به عنوان قرآن شناسان خبير معرفى كرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگيرندو شاگردى عترت را با افتخار بپذيرند.
صادق آل محمد(ص)، در باره حبل المتين قرآن و شيوه بهرهگيرى ازآن و جايگاه كلام الهى، سخنان نغز بسيارى دارد كه در اين نوشته به اختصار به برخى از محورهاى تعاليم و توصيه هاى حضرتش اشارهمى كنيم، باشد كه جامعه قرآنى و ولايى ما، از حضرت صادق(ع) سرمشق بگيرد و از سرچشمه هدايت قرآنى، جان عطش ناك خويش را سيراب سازد.
1- قرآن، تجلى گاه خدا
كلام الهى، جلوهاى از قدرت و علم و حكمت خداست و آيات قرآن،هريك نشانه اى از عظمت الهى است. امام صادق(ع) در زمينه جلوه گاه بودن قرآن براى ذات مقدس خدا البته براى چشمهاى بيدار ودلهاى آگاه مى فرمايد:
(لقد تجلى الله لخلقه فى كلامه و لكنهم لايبصرون) (1)
خداوند بر خلق خويش در كلام خودش تجلى كرده است، ولى آنان خدارا نمى بينند.
2- گنجينه كامل
معارف قرآن بى پايان است. به تعبير خود قرآن (تبيانا لكل شيىء)است; بيانگر هرچيز. هر پند و حكمت، هر حكم و قانون، هر علم ودانش ريشه در قرآن دارد. حتى براى آگاهى از سرگذشت پيشينيان وسرنوشت آيندگان و دانشهاى آسمان و زمين بايد به قرآن نگريست وبه كمك اهلبيت عليهم السلام ، از اين منبع و گنجينه كامل بهره گرفت. امام صادق(ع) مى فرمايد:
<خداوند بىهمتا و قدرتمند، كتاب خويش را بر شما نازل فرمود واو راستگو و نيكوكار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان كه پيشاز شما بودند و آنان كه پس از شما خواهند آمد، همچنين خبرآسمان و زمين است...»
و در سخن (2) ديگرى به جنبه تبيان بودن قرآن چنين اشارهمى فرمايد:
(ان الله انزل فىالقرآن تبيان كل شىء، حتى و الله ما ترك شيئايحتاج العباد اليه الا بينه للناس...) (3)
خداوند در قرآن، بيان هرچيز را نازل كرده است. به خدا قسم هيچ چيزى را كه بندگان به آن نيازمندند، فروگذار نكرده و براى مردم بيان فرموده است.
3- عهدنامه الهى
قرآن، عهدى استوار ميان خدا و مردم است و آيات اين كتاب، متناين عهدنامه را بيان مى كند. در عهد نامه بايد نگريست، به آنبايد پاى بند بود، مفاد آن را نبايد زير پاگذاشت. امام صادق(ع)درباره اين عهدنامه و لزوم تلاوت بخشى از آن در هرروز، چنين مىفرمايد:
<القرآن عهدالله الى خلقه، فقد ينبغى للمرء المسلم ان ينظرفى عهده و ان يقراء منه فى كل يوم خمسين آيه» (4)
قرآن عهد خداوند نسبتبه بندگان اوست. سزاوار است كه يك انسانم سلمان در اين عهدنامه الهى بنگرد و هر روز پنجاه آيه از آن رابخواند.
روشن است كه مرور بر مفاد يك عهدنامه، براى يادآورى از آن قرارداد و رعايت آن در عمل است. ميثاق خدا با بندگان برشناختن احكام الهى و عبرت گرفتن از حكايات قرآن و عمل به اوامر او وتدبر در آيات است.
جالب است كه امام صادق(ع) وقتى مى خواست قرآنتلاوت كند، قرآن را كه به دست راست خويش مى گرفت، دعايى مى خواندكه به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال اين قرار داد،اشاره دارد. مضمون آن دعا چنين است: <خداوندا! من عهد و كتاب تو را گشودم. خدايا! نگاهم را در اين كتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفكر، و تفكرم را عبرت آموزى. خدايا! مرا از آنان قرار بده كه از مواعظ تو در اين كتاب، پند مى گيرند و از نافرمانى ا ت پرهيز مى كنند. وقتى كتاب تورا مىخوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر ديدگانم پرده ميفكن وقرائت مرا خالى از تدبر مگردان، بلكه مرا چنان قرار بده كه درآيات و احكامش ژرف بنگرم، دستورهاى دين تو را بگيرم و عمل كنمو نگاه مرا در اين كتاب، غافلانه و قرائتم را بيهوده و بى ثمرمساز.» (5)
4-آينه عبرت
درخلال آيات قرآن، سرگذشت اقوامى از گذشته آمده است. چه نيكان وصالحان كه در سايه ايمان و عمل و پيروى از حق، سعادتمند شدند،چه عنودان و لجوجان كه با تكذيب انبيا و انكار خدا و طغيان وفساد، گرفتار عذاب الهى گشتند. قرآن، كتاب قصه و داستان نيست،ولى سرشار از قصص و حكايات افراد و امتهاست و همه بر اساس درس گرفتن و الهام و عبرت و پند.
امام صادق(ع) مى فرمايد:
<عليكم بالقرآن! فما و جدتم آيه نجابها من كان قبلكم فاعملوابه، و ما وجدتموه هلك من كان قبلكم فاجتنبوه.» (6)
برشماباد قرآن! هر آيهاى را كه يافتيد كه گذشتگان، با عمل به محتواى آن آيه نجات يافتند، شماهم به آن عمل كنيد و هر آيه راديديد كه بيانگر هلاكت پيشينيان است، شماهم از آن (عامل هلاكت)بپرهيزيد.
اين شيوه برخورد با آيات قرآن، سودمندترين شيوهاى است كه درعمل فردى و اجتماعى مسلمانان اثر مى گذارد و قرآن هدايتگر قارى مى شود.
5- احكام جاودانه
دين خدا و آيات قرآن، حاوى يك سلسله احكام الهى است كه تادامنه قيامت استمرار مى يابد. آنچه كه حلال الهى و حرام الهى است، مشمول مرور زمان نمى شود و حكم خدا در اثر <جو» يا<شرايط جديد» يا <تمايلات اين و آن» عوض نمىگردد. امام صادق(ع) در تشريح بعثت هاى سلسله نورانى انبيا، به دوره بعثترسول خاتم(ص) مى رسد و مىفرمايد: <تا آن كه محمد(ص) آمد و قرآنرا آورد و شريعت و راه و روش قرآن را. پس حلال آن تا روز قيامت حلال است و حرام آن تا روز قيامت حرام مى باشد.»
و در سخنى (7) ديگر، جريان قرآن را در عصرها و زمانها، همچون جريان شب و روز و ماه و خورشيد مى داند. با بيان امام صادق(ع) راهبرانديشه كسانى كه احكام خدا را مقطعى و دورهاى مى دانند و عصرحاضر را براى اجراى احكام قرآن مناسب نمى دانند و قوانين وحى رابراى تنظيم امور بشريت امروز و جامعه كنونى كافى نمى بينند،بسته مى شود.
6- هميشه زنده و شاداب
غير از احكام قرآن و حلال و حرام آن كه ابدى است، خود اين كتاب ژرف و فصيح و متين نيز با گذشت زمان كهنه نمى شود و پيوسته معارف آن براى همه اقشار در همه زمانها درخشندگى و آموزندگى دارد.
امام صادق(ع) در حديثى به رمز و راز اين جاودانگى و طراوت هميشگى در كلام خدا اشاره دارد. مردى از آن حضرت مى پرسد: چراقرآن با نشر و درس و بررسى، تازه تر و شاداب تر مى شود و هرگزكهنه نمى شود.؟
امام صادق(ع) در پاسخ مى فرمايد:
<لان الله تبارك و تعالى لم يجعله لزمان دون زمان و لا لناس دونناس فهو فى كل زمان جديد و عند كل قوم غض الى يوم القيامه.» (8)
براى اين كه خداى متعال آن را براى زمانى خاص يا مردمى خاص قرار نداده است. از اين رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومى شاداب است تا روز قيامت.
طراوت و تازگى قرآن براى همه و هميشه، به خاطر آن است كه معجزه جاويد پيامبر(ص) و كلام الهى است و در هر عصرى پاسخگوى نيازهاى فكرى، هدايتى و اجتماعى مردم است.
7- حفظ، آموزش و عمل
گرچه تلاوت قرآن و حفظ كردن آيات آن ثواب دارد و ارزشمند است،ولى تكليف مسلمانان در اين حد خلاصه نمى شود. حفظ كردن بايدهمراه با عمل باشد و ياد دادن و يادگرفتن به قصد اجراى فرموده هاى خداى متعال. حضرت صادق(ع) فرموده است:
<الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفرهالكرام البرره» (9)
كسى كه حافظ قرآن و عمل كننده به آن باشد، همراه با سفيرانوالامقام و نيكوكار الهى (فرشتگان مقرب) خواهد بود.
ضرورت آموختن قرآن نيز در كلام آن حضرت مطرح است. مى فرمايد: <ينبغى للمؤمن ان لايموت حتى يتعلم القرآن او يكون فى تعلمه» (10)
سزاوار است كه مؤمن نميرد، تا آن كه قرآن را آموخته باشد، يادر حال و مسير فراگرفتن قرآن باشد.
با اين حال، پاى بندى به احكام قرآن و عمل به آن در تعبير امام صادق(ع) چنين بيان شده است:<واحذر ان تقع من اقامتك حروفه فىاضاعه حدوده» (11)
بپرهيز از اين كه در مسير اقامه حروف، به اضاعه حدود بيفتى.
بسيارند آنان كه در شكل و ظاهر به قرآن مى پردازند و در وراىجلوههاى ظاهرى قرآنى، عمل به قرآن مطرح نيست. اين گونه برخوردتشريفاتى و مراسمى و شكلى با قرآن، در شان كلام الهى و منشورآسمانى نيست.
8-ادب و آداب تلاوت
خواندن قرآن نيز آدابى دارد، هم آداب ظاهرى همچون مسواك، وضو،ترتيل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام كلام الله و... وهم آداب باطنى و حالتهاى روحى و توجه قلبى و عنايت به كلام خداو پيداكردن حالتخشوع و تذكر و تاثير پذيرى ازتلاوت، اين نكات در كلمات امام صادق(ع) بسيار بيان شده است. به برخى از اين رهنمودها اشاره مى شود:
امام صادق(ع) مى فرمايد:
هرگاه نزد تو قرآن تلاوت مى شود، برتولازم است گوش بدهى و سكوت وتوجه داشته باشى:
<اذا قرىء عندك القرآن وجب عليك الانصات و الاستماع» (12)
اين همان نكته قرآنى است كه در آيه 204 سوره اعراف آمده است:
(و اذا قرىء القرآن فاستمعوا له و انصتوا).
و در سخن ديگرى به نقل ازحضرت رسول(ص) مى فرمايد كه: <راهقرآن» را نظيف و پاكيزه كنيد. مى پرسند: راه قرآن چيست؟
مىفرمايد: دهان دهاني تان. مىپرسند: چگونه؟ مى فرمايد: بامسواك. (13)
در حديث ديگر، امام صادق(ع) فرموده است:
كسى كه قرآن بخواند، ولى قلبش رقت پيدا نكند و در برابر خداوندخاضع نشود و در درون، حالت حزن و خشيت و هراس نيابد، شان وجايگاه والاى خدا را سبك شمرده است. بنگر كه كتاب پروردگارت راچگونه مى خوانى و با منشور لايت خويش چه برخوردى دارى و اوامر ونواهى آن را چگونه پاسخ مى دهى و حدود و تكاليف آن را چگونه امتثال و فرمان بردارى مى كنى؟! در آيه هاى وعد و وعيد، درنگ كن،در امثال و مواعظ قرآن انديشه كن. مبادا اقامه حروف و قرائت ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بيندازد!... (14)
تلاوت با حزن و حالتى اندوهناك كه نشان دهنده تاثر روحى قارى ا ز آيات كلام خداست، ادب ديگرى از آداب تلاوت است. امام صادق(ع)فرموده است:
<ان القرآن نزل بالحزن فاقروه بالحزن»
قرآن با (15) حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزين قرائت كنيد.
9- جوانان و قرآن
موج مقدس و فراگير قرآنى كه در كشورمان وجود دارد و اين همهنوجوانان و جوانان را در جلسات ترتيل و قرائت و مسابقات حفظوخواندن و مفاهيم آيات، برگرد محور نورانى قرآن جذب كرده است،قابل ستايش و مايه شكر و سپاس است. انس با قرآن، دلهاى جوان انرا روشن و زندگيهاشان را با صفا مى كند و عامل جذب آنان به پاكى و راه خدا مى شود.
امام صادق(ع) مى فرمايد: هرجوان مومنى كه قرآن بخواند، قرآن باگوشت و خون او در مى آ ميزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه مى سازد و قرآن روز قيامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهدبود:
<من قرئى القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله الله مع السفرهالكرام البرره و كان القرآن حجيزا عنه يومالقيامه.» (16)
بخصوص، خانه هايى كه نواى خوش قرآن از حنجره هاى داوودى از آنهابه گوش مى رسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمير، همدم كتاب خدايىاند و لحظات خويش را با انس با قرآن سپرى مى كنند،مشمول رحمت خدا و هدايت قرآنى مى شوند. اين گونه خانه هاى نورانىاز تلاوت، در آسمانها تابان و فروزان است. امام صادق(ع)مىفرمايد:
خانهاى كه يك فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت مى كند، براى اهل آسمان نورانى ديده مى شود، همچنان كه مردم دنيا در آسمان ستاره درخشان را مى بينند. (17)
10 نكته هاى ديگر
همچنان كه ياد شد، در درياى كلمات حضرت صادق(ع) گهرهاى فراوانىوجود دارد كه در باره قرآن كريم است. نقل آن ها به طول مى ا نجامد. عصاره و خلاصه اى از آن مضامين را كه در برخى روايات ديگر آمده است، تقديم مى كنيم.
امام صادق(ع)، قرآن را داراى آيات ناسخ و منسوخ و محكم ومتشابه مىداند و بهرهگيرى از قرآن را براى كسانى روا مى شمرد كه به اين نكات توجه داشته باشند و گرنه گمراه مىشوند و گمراه مىكنند. وى براى فراگيرى هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بيانمى كند و مى فرمايد: قرآنى كه خوانده نمى شود و غبار بر آن مى نشيند، روز قيامتبه درگاه خدا شكايت مى كند. تلاوت راستين راآن مىداند كه قرآن خوانان، وقتى به آيات بهشت و جهنم مىرسند،مىايستند و تامل مىكنند. اهلبيت عليهم السلام را وارثان كتابخدا و برگزيدگان خلق مى شمرد و از اين خاندان به عنوان وجهالله،آيات، بينات و حدودالله ياد مى كند و ولايت ائمه را قطب و محورقرآن و همه كتب آسمانى معرفى مى كند و قرآن را <ثقل اكبر»مى نامد و آن را چراغ هدايت و فروغ تاريكى و حيات بخش قلب بيناو گشاينده چشم و دل مى شمارد. از ديدگاه آن حضرت، قرآن<معيار» و ملاك درستى و حقانيت هر حرف و حديث است و مىفرمايد:
هر چه كه از ما براى شمانقل مى شود، در صورتى كه مخالف با قرآنباشد ما نگفتهايم و شما نپذيريد. او اهلبيت پيامبر(ص) را خزانه داران علم الهى و بازگوكنندكان وحى خدا مى داند و از تفسير بهراى نهى مى كند و از آن قارى كه كه به خاطر خود نمايى يا كسب درآمد، به قرائت مىپردازد، نكوهش مى كند.
پايان بخش نوشته را حديثى از آن حضرت درباره فضيلت سوره فجر ودعوت به خواندن آن در نمازها تقديم امت شهيد پرور و فجرآفرينان مى شود. امام صادق(ع) مى فرمود:
<اقروا سوره الفجر فى فرائضكم و نوافلكم، فانها سورهالحسين بنعلى من قراءها كان مع الحسين فى درجته من الجنه»سوره فجر (18) را در نمازهاى واجب و مستحب خود بخوانيد، چرا كه آن، سوره حسين بن على(ع) است. هركس آن را بخواند، در بهشت همراه حسين(ع) و در رتبه و درجه او خواهد بود.
<والفجر» كه سوگند خداى ازلى است
روشنگر حقى است كه با آل على است
اين سوره به گفته امام صادق(ع)
مشهور به سوره حسين بن على(ع) است. (19)
اميد است كه در سايه رهنمودهاى حضرت صادق(ع)، با چشمه وحى الهى آشناتر شويم و <قرآنى» بينديشيم و <قرآنى» زندگى كنيم.
--------------------------------------------------------------------------------1
1_بحارالانوار ج89، (بيروت)، ص107.
2- كافى، ج 2، ص599.
3- بحارالانوار، ج89، ص 81.
4- وسايل الشيعه، ج 4، ص849.
5- بحارالانوار، ج 95، ص 5.
6- الحياه، ج 2، ص116.
7- كافى، ج 2، ص 18.
8- بحارالانوار، ج89، ص 15.
9- الحياه، ج 2، ص ص 152.
10- همان، ص 155.
11- بحارالانوار، ج 82، ص43.
12- وسائل الشيعه، ج 4، ص 861.
13- الحياه، ج 2، ص 158.
14- بحارالانوار، ج89، ص207.
15- وسائل الشيعه، ج 4، ص857.
16- الحياه، ج 2، ص 164.
17- كافى، ج 2، ص 610.
18- تفسير برهان، ج 4، ص457; مجمع البيان، ج، 5، ص 481.
19- از جواد محدثى.
كوثر ، شماره 40
